جایزه ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار این بار به پروفسور پیر لوکوک، دانشمندی ارزنده و سخت‌کوش، استاد گران‌قدر مدرسه عالی دانشگاه پاریس اهدا شده است که آثار درخشان و متعدد و مفیدی در زمینه‌های مختلف زبان و فرهنگ ایرانی دارد و فهرست بلندبالای این آثار و شرح زندگی پربار علمی او در همین مجموعه در دسترس است.
پیر لوکوک تحت تأثیر تعلیمات زنده‌یاد ژاک دوشن گیمن[۱] استاد برجسته دانشگاه لیژ[۲] بلژیک به سوی مطالعات ایرانی کشیده شده است و با گامهای بلندی در این زمینه پیش رفته است. دایره پژوهشهای او گسترده است و موضوعات مختلفی را در بر می‌گیرد: زبان فارسی باستان و کتیبه‌های هخامنشی، زبان اوستا و ترجمه کتابهای اوستا، زبانهای دوره میانه و کتیبه‌های پارتی و ساسانی، مسائل گویشی و سرانجام ترجمه موزون شاهنامه به زبان فرانسه و مقاله‌های متعدد در زمینه‌های فرهنگی ایران باستان.
من خوشبختانه از نزدیک افتخار آشنایی با ایشان و همسر درگذشته‌شان را داشته‌ام. اما بد نیست به این موضوع اشاره کنم که دانشمندان فرانسوی‌نویس در محافل امروزی ایران کمتر شناخته شده‌اند؛ جز آنها که آثارشان به فارسی ترجمه شده باشد و یا صرفا در موضوعات تخصصی زبانی و زبان‌شناسی کار کرده باشند. پیر لوکوک نیز از این قاعده مستثنی نیست و او را کمتر در ایران می‌شناسند. اما من جزو کسانی هستم که کارهای ایشان را خوانده‌ام و آنها را تحسین می‌کنم، چون به نظر من ارزش کاربردی‌تری دارند و در آنها مسائل فرهنگی و تاریخی و اساطیریِ برکشیده از متون قدیم و سنگ‌نوشته‌ها مورد توجه و تحلیل قرار گرفته است. البته ممکن است در مواردی هم با آنها موافق نباشم.
شکی نیست که مطالعه زبانها و واژگان آنها از نظر زبان‌شناسی، آواشناسی، ریشه‌شناسی و غیره دانش بسیار مهم و جذابی است و باید مورد توجه قرار بگیرد. ولی فراموش نکنیم که زبان وسیله‌ای است برای بازگو کردن مطالب و خود مطلب ارزش بالاتری دارد. من هم همیشه در نوشته‌ها و ترجمه‌هایم از متون قدیم و در کلاسهای درسم کوشیده‌ام بیش از آنچه به ریزه‌کاریهای زبانی بپردازم اندیشه‌ها و مسائل فرهنگی، اساطیری و تاریخیِ مطرح‌شده در نوشته‌ها را مورد توجه قرار دهم. از این رو، به اختصار به معرفی دو اثری از پیر لوکوک می‌پردازم که این وجه در آنها پررنگ‌تر است.
نخست از کتاب سنگ‌نوشته‌های هخامنشی شروع می‌کنم.[۳] همه می‌دانیم که تاریخ مطالعات و رمزگشایی نوشته‌های فارسی باستان روایتی حماسه‌گونه و جذاب دارد. اولین اشاره به آنها در نوشته‌های هرودوت آمده است (۸۷/۱۷)، اما آغاز رمزگشایی از خطوط این کتیبه‌ها به قرن هفدهم و بازدید گارسیا دوسیلوا[۴] در سال ۱۶۱۸ برمی‌گردد.
پس از آن دانشمندان ایران‌شناس ارزنده‌ای گام به گام این راه نه چندان هموار را درنوردیدند و ثمره مطالعات و اکتشافاتشان را در آثار ارزشمندشان به جای گذاشته‌اند که پیر لوکوک این مراحل را با جزئیات در فصل اول همین کتاب با عنوان رمزگشایی خطوط میخی شرح داده است. کار جالب توجه پروفسور لوکوک از دید من این است که ریزه‌کاریهای خوانش سنگ‌نوشته‌ها را با فصلهای مرتبط با موضوع، با تحلیلهای منطقی و با زبانی ساده و روان اما پرمحتوا شرح داده است.
این کتاب بجز صفحات آغازین که پیشگفتار و نشانه‌های اختصاصی و طرز تلفظ حروف فارسی باستان و جدول تبارشناسی سلسله هخامنشی را در بر دارد، در دو بخش عمده عرضه می‌گردد.[۵]
بخش اول با عنوان پیش‌درآمد که صفحات ۱۹ تا ۱۴۷ را شامل می‌شود و دارای سیزده فصل است: ۱. رمزگشایی الفبای میخی ۲. آریاییها در ایران ۳. زبانهای رایج در قلمرو شاهنشاهی ۴. خط میخی فارسی باستان ۵. کوروش در بابل و کاخهای پاسارگاد ۶. جلوس داریوش و سنگ‌نوشته بیستون ۷. داریوش و کاخ تخت جمشید ۸. کاخهای شوش ۹. آرامگاه‌های نقش رستم ۱۰. همدان، سوئز و دیگر جایگاه‌ها ۱۱. اقوام قلمرو شاهنشاهی ۱۲. دین هخامنشیان ۱۳. نهادهای هخامنشیان.
بخش دوم ترجمه‌های سنگ‌نوشته‌ها را شامل می‌شود. در هر مورد پیش از عرضه ترجمه متن، شناسنامه‌ای کامل از اثر مورد نظر، محل و زبان‌هایی که این متن بدانها نوشته شده در دسترس خواننده قرار می‌گیرد. این بخش شامل نه مبحث است به شرح زیر:
۱. ترجمه کتیبه مربوط به اریارمنه.
۲. ترجمه کتیبه مربوط به ارشامه.
۳. سنگ‌نوشته‌های دوره کوروش دوم (کوروش بزرگ). در این مبحث ترجمه کامل متن بابلی استوانه کوروش با تجزیه و تحلیل متن و با یادداشتهای مفید آمده است و همچنین سنگ‌نوشته کوتاهی منسوب به کوروش در پاسارگاد نیز معرفی شده است.
۴. سنگ‌نوشته‌های داریوش اول که مفصل‌ترین فصل این بخش است. کتیبه‌های داریوش با ترتیب تاریخی معرفی شده‌اند. نخست شرح کتیبه بیستون با ترجمه سطر به سطر متن فارسی باستان، عیلامی و بابلی، با ذکر تفاوتهای این ترجمه‌ها و اظهار نظرهای نویسنده که روشنگر موارد مبهم است. این‌گونه عرضه مطلب و قرار دادن ترجمه‌های سه‌زبانه و به ندرت چهارزبانه در برابر هم ابتکار جالب توجه ترجمه لوکوک در مقایسه با ترجمه‌های دیگر از این سنگ‌نوشته‌ها است.
سپس سنگ‌نوشته‌های داریوش در الوند، همدان، نقش رستم، تخت جمشید، شوش، سوئز هم به همین سبک مورد بررسی قرار می‌گیرد. در پایان این فصل با شرح نوشته‌های روی مهرها و وزنه‌ها و ظرف‌هایی که منسوب به دورۀ داریوش هستند نیز آشنا می‌شویم.
۵. سنگ‌نوشته‌های مربوط به خشایارشا در همدان و تخت جمشید و شوش و وان در این فصل مورد بررسی قرار می‌گیرد. در اینجا هم ترجمه‌های فارسی باستان این کتیبه‌ها با ترجمه‌های عیلامی و بابلی مقایسه می‌شود. در پایان این فصل هم نوشته‌های روی مهرها و ظرفهای منسوب به دورۀ خشایارشا بررسی شده است.
۶. معرفی دو سنگ‌نوشته از اردشیر اول در تخت جمشید و همچنین نوشته‌های روی ظرفهای مربوط به این دوران، مطالب این فصل است.
۷. ترجمه سنگ‌نوشته‌های داریوش دوم در همدان و شوش در این فصل بررسی شده است.
۸. ترجمه سنگ‌نوشته‌های اردشیر دوم در همدان و تخت جمشید و شوش، مطالب این فصل کوتاه است.
۹. ترجمه سنگ‌نوشته اردشیر سوم در تخت جمشید و نوشته کوتاهی روی مهری از این دوره محتوای این فصل کوتاه است.
پیوستی کوتاه در پایان این فصلها درباره سنگ‌نوشته‌ای به یونانی است که حاوی نامه داریوش است به گاداتاس ساتراپی ناشناخته در یونیه[۶].
در پایان، کتابنامه‌ای جامع مربوط به هر فصل به اضافه نمایه‌های بسیار مفید از نامهای خاص و موضوعات مطرح‌شده در دسترس خواننده قرار می‌گیرد. زبان و نحوه بیان لوکوک در این کتاب روان، شیرین و سهل ممتنع است. من در مقاله‌ای به طور مفصل به معرفی این کتاب و بررسی دقیق مطالب آن پرداخته‌ام.[۷]
اثر ارزشمند دیگر لوکوک که در اینجا به اختصار به معرفی آن می‌پردازم ترجمه کتابهای اوستاست.[۸]
این کتاب مفید و پرمحتوا در ۱۳۶۶ صفحه به همان سبک کتاب قبلی، ترجمه کتابهای اوستا را به همراه یادداشتهای بسیار مفید در بر دارد و متأسفانه به فارسی ترجمه نشده است. کتابی است کاربردی و شامل اطلاعات مفید، لازم و کافی درباره تاریخچه زبان اوستا، مطالب اساطیری و فرهنگی و تاریخی برکشیده از متون، در کنار ترجمه همه بخشهای اوستا.
مطالب اصلی کتاب با یادداشت‌هایی در مورد آوانویسی و کوتاه‌نویسی در این اثر و متون اصلی پهلوی مورد استفاده، و شرح و اصطلاحات مربوط به نامهای خدایان و دیوان که به تکرار در کتاب می‌آید آغاز می‌شود.
این کتاب را هم مانند کتاب قبلی به دو بخش می‌توان تقسیم کرد:
بخش اول که تا حدود صفحات ۳۲۰ ادامه دارد شامل ده فصل است و حاوی مطالب تاریخی و فرهنگی و اساطیری برکشیده از متون اوستایی.
فصل اول با عنوان دین ایرانی و اوستا در اروپا، تاریخچه آشنایی دانشمندان غربی با اوستا و دین زردشتی است.
در فصل دوم با عنوان متون اوستا، از زبان اوستا، نحوه نگارش آن، محتوای اوستا به طور کلّی، تثبیت و جغرافیای اوستا سخن به میان می‌آید.
در فصل سوم خدایان و دیوان مورد بحث هستند، موضوعات مورد بررسی، اهوره‌مزدا، امشاسپندان، اهریمن و سپس خدایان مهم‌تر چون آناهیتا، اشی، ایزد آذر، میترا، سروش، هوم، تیشتر، بهرام و غیره و سپس خدایان کهتر مانند آدا و آفریتی و اویسریم و غیره. تعریفها و معرفیها جامع و پرمحتوا هستند و خواننده با اطلاعات جدید روبه‌رو می‌شود. سپس دیوان معرفی می‌شوند مانند خشم، اکومن و تعداد بسیاری که راجع به برخی از آنها در جاهای دیگر کمتر صحبت شده است و همۀ مطالب با ارجاع به متنهای اوستایی است.
فصل چهار درباره قهرمانان و موجودات افسانه‌ای است. ما با نامهای بسیاری در این بخش آشنا می‌شویم. برخی معروف‌اند و برخی کمتر شناخته‌شده. مورد مثالها همه از متون اوستایی است.
فصل پنج درباره زردشت است. یک فصل کامل به زردشت اختصاص دارد. درباره زندگی زردشت و اینکه گاهی وجود تاریخی‌اش زیر سؤال رفته است بحث می‌شود و اشاره به این است که چنین سرنوشتی را غالبا برای همه دین‌آوران رقم می‌زنند. مطالب مربوط به زندگی‌نامه زردشت که در این فصل مطرح شده نیز با اتکا به متون اوستایی است.
فصل شش درباره پیروان و معتقدان دین مزدیسنایی است. در این فصل نخست از تقسیم‌بندی سه‌گانه دومزیل در مورد طبقات سخن گفته می‌شود و سپس نظریات دیگر در مورد طبقات مطرح می‌گردد. و همچنین به ارتباط میان طبقات و خدایان موکّل بر این طبقات نیز اشاره می‌گردد. به ثنویت نیز اشاره می‌شود. اختران و اباختران، ثنویت در کلام نیز از مباحث این فصل است. در این فصل همچنین از زروانیت، جهان‌شناسی و آفرینش جهان، نخستین انسان و آفرینش انسان، آخرت‌شناسی و غیره نیز گفتگو می‌شود.
فصل هفت درباره فرائض و مناسک است. آیین یسنا با همه جزئیات و ادوات و آلات مختص به این آئین معرفی می‌گردد. مراسم مربوط به تهیه هوم و آتش و قربانیها نیز مطرح می‌شود و همچنین از آیین تشرّف سخن به میان می‌آید. طهارت و آیینهای مربوط به آن با جزئیات مورد بحث قرار می‌گیرد. همچنین خواننده با مراسم مربوط به مرگ، دخمه‌ها، نیایشگاه‌ها، جشن‌ها، گاهشماری، سلسله‌مراتب دین‌مردان، و جامعه و طبقات در آن با مقایسه با هند آشنا می‌گردد و مراسم ازدواج نیز مور بحث قرار می‌گیرد. ولی انواع ازدواجها مطرح نمی‌گردد. تکیه اصلی بر ازدواج با خویشان در گستره تاریخ هخامنشی است.
نویسنده در فصل هشت با عنوان سرنوشت آیین مزدیسنایی، با شگفتی از افول دین زردشتی در ایران و کوچ پیروانش به دیگر سرزمینها سخن می‌گوید و بعد مواردی را از نویسندگان دوره کلاسیک یونان ذکر می‌کند که بسیار به مطالب مربوط به ایران توجه نشان می‌دادند و به تأثیر متقابل اندیشه‌های ایرانی و یونانی نیز اشاره دارد و تأثیر آیین ایرانی را در بین‌النهرین و نقش برتر و مهم ایران را در این راستا بازگو می‌کند. در این فصل به مانویت و آیین مزدک نیز پرداخته شده است.
فصل نه که فصل نسبتا مفصلی نیز هست، با عنوان درآمدی به متون اوستایی کلّیات قابل توجهی را درباره تک‌تک متون اوستا در بر دارد که واقعا خواندنی است.
فصل ده کتابنامه مفصلی است که در آن برای هر ده فصل به طور جداگانه کتابهای مربوط معرفی می‌گردد.
بخش دوم این کتاب که حدودا صفحات ۳۰۵ تا پایان کتاب را شامل می‌شود حاوی نه فصل است و ترجمۀ سطر به سطر متون اوستایی است.
فصل یک یشت‌ها، فصل دو یسنا که گاهان نیز جزء آن است، فصل سه وندیداد، فصل چهار ویسپرد، فصل پنج خرده اوستا، فصل شش سی‌روزه، فصل هفت متون دیگر اوستایی مانند آفرین زردشت، فرهنگ اویم، هادخت‌نسک، هیربدستان و نیرنگستان، پرسشها و غیره را شامل می‌شود. فصل هشت با نام قطعات شامل متونی مانند ائوگمدئه‌چه و غیره است. فصل نه شامل نمایه‌های بسیار مفصل است که صفحات ۱۲۷۱ تا ۱۳۶۶ را در بر می‌گیرد.
من در این معرفی بسیار به اختصار کوشیدم ولی باید تأکید کنم که این اثر کاری است کارستان، پرمطلب و جامع. مطالعه آن تصویر کاملی از باورهای مزدیسنایی و تاریخچه اوستا و آخرین اطلاعات درباره همه متون اوستایی را در اختیار خواننده می‌گذارد. بحث درباره ترجمه متون فرصت دیگری می‌طلبد.
من به پروفسور لوکوک، این دانشمند پرکار و ارزنده دست مریزاد می‌گویم و مطالعه این اثر را به پژوهشگران این رشته صمیمانه توصیه می‌کنم.
[۱]. Jacques Duchesne-Guillemin.
[۲]. L’Université de Liège.
[۳]. Pierre Lecoq, Les inscriptions de la Perse achéménide. Gallimard, 1997.
و ترجمه آن به فارسی:
پیر لوکوک، کتیبه‌های هخامنشی، ترجمه نازیلا خلخالی، زیر نظر ژاله آموزگار، تهران، فرزان نو، چاپ اول ۱۳۸۲، چاپ دوم با تجدید نظر ۱۳۸۶.
[۴]. García de Silva y Figueroa.
[۵]. ارجاعات به فصلها و صفحات بنا بر ترجمۀ فارسی است.
[۶]. Ionie.
[۷]. ژاله آموزگار، «سنگ‌نوشته‌های پارس هخامنشی»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ پنجم، شمارۀ اول، اردیبهشت ۱۳۸۰ و بازنشر آن در کتاب: زبان، فرهنگ، اسطوره، تهران، معین، ۱۳۸۶، صص ۵۵۱-۵۶۷.
[۸]. Pierre Locuq, les livres de l’Avesta, Les Éditions de Cerf, 2016.
لینک کوتاه:
