زبان فارسی همواره حامیانی قدرتمند داشته که ادامه حیات او را از سال‌های آغازین بعد از اسلام تا زمان ما تضمین کرده‌اند؛ از یعقوب لیث صفاری گرفته، تا امرای سامانی و محمود غزنوی و پادشاهان گورکانی هند و بسیاری از امرا و شاهان علاقه‌مند به زبان و شعر فارسی. البته از یاد نبریم که در آن زمان شعر تنها ابزار قدرتمند در اختیار و تنها بلندگوی تبلیغی بود و توجّه به زبان فارسی را از این منظر هم باید پیش چشم داشت. به هر روی اکنون که صفحات تاریخ را ورق می‌زنیم، بر حامیان و دوستداران زبان فارسی درود می‌فرستیم که با پشتیبانی‌شان زمینه‌ساز بروز و ظهور تعداد قابل توجهی از آثار نظم و نثر به زبان فارسی شدند. این حمایت‌ها امروز هم ادامه دارد و گاه از طرف اشخاص و مؤسسات خصوصی و دولتی پشتیبانی‌های خوبی صورت می‌گیرد. البته هستند مؤسسات فرهنگی‌ای که علی‌رغم استفاده از بودجه دولتی، نتیجۀ عینی و عملی کارشان چندان قابل توجه نیست. این معضلی است که در فرصتی دیگر باید بدان پرداخت. در این بین، نهادهای غیر دولتی‌ای هم هستند که با وجود اینکه در درجۀ نخست به فکر بازگشت سرمایه و البته کسب سود در بازارهای فرهنگی‌اند، به دلیل نقشی که در گسترش فرهنگ عمومی جامعه ایفا می‌کنند، قابل تقدیرند و عملکردشان قابل دفاع.
ابتدا می‌خواهم به این سؤال مقدر پاسخ دهم که چرا باید فعالیت یک مؤسسۀ انتشاراتی موضوع نگارش مطلبی مستقل قرار گیرد و ضرورتِ پرداختن به سیر فعالیت آن در چیست؟ اگر به وضع کنونی زبان فارسی دقت شود و اینکه با چه هجمه‌هایی، در داخل کشور و خارج از آن، جاهلانه یا عامدانه، مواجه است، فلسفه طرح این پرسش مشخص‌تر خواهد شد. در این وضع، معدود انتشاراتی هم هستند که چراغ ایرانشناسی و چاپ متون کهن را در ایران روشن نگه داشته‌اند. بدین چراغ‌هاست که به مسیر پژوهش پرتو افکنده می‌شود و نقاط نامشخص و احیانا تاریک تاریخی، اجتماعی و فرهنگی رفته‌رفته روشنایی می‌گیرد. با مطالعه و پژوهش در منابع جدید و تدقیق در آنهاست که شناخت هرچه بیشتر از ایران و فرهنگ ایرانی ممکن می‌گردد. از این روست که خاموش نشستن و بی‌تفاوت بودن در برابر تلاش‌های صادقانه برای زبان فارسی پسندیده نیست که اگر چنین شود، ناخواسته بی‌اعتنا بودن و قدرناشناسی به نسل‌های بعد نیز منتقل خواهد شد و این خود خدای‌ناکرده سرآغاز افول فرهنگی در نسل‌های آینده خواهد شد. اگر چنین نمی‌پسندیم و نمی‌خواهیم، باید قدردان و بازگوینده تلاش‌های این گونه ناشران در کشور باشیم. معرفی و شناساندن هرچه بیشترِ ناشرانی از این دست می‌تواند مشوّق و محرّکی باشد برای دیگر ناشران تا بخشی از فعالیت‌های خود را به چاپ متون کهن فارسی اختصاص دهند و سهمی در گسترشِ ایرانشناسی و زبان فارسی داشته باشند.
ناشران در ایران به چاپ همه نوع کتابی می‌پردازند؛ از کمک‌درسی گرفته تا دانشگاهی و ترجمه و تألیف. در این بین ناشرانی که به‌صورت تخصصی به ایران و زبان فارسی و متون کهن بپردازند، اندک‌شمارند. از جمله نهادهایی که در ایران به این مقوله پرداخته‌اند، بنیاد فرهنگ ایران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب و در ادامه مؤسسه نشر میراث مکتوب است که کارها و فعالیت‌هایشان الحق ستودنی است و مورد تأیید بزرگان علم و فرهنگ.
در ارتباط با این مقوله، «بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار» کم‌مانند است. این بنیاد جزء معدود مؤسسات غیر دولتی است که در بخش انتشارات منحصرا بر زبان و ادبیات، تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران متمرکز شده و تا جایی که به خاطر دارم، تنها موقوفه‌ای است که در وقف‌نامه‌اش بر «ایران» و «زبان فارسی» تأکید و تمرکز تام و تمام شده است.
در سال ۱۳۳۷ مردی وطن‌دوست به نام دکتر محمود افشار موقوفه‌ای را بنیاد نهاد که به صورتی کم‌سابقه تمرکزش را بر ایران و زبان فارسی گذاشته بود. محمود افشار که مجله آینده را در سال ۱۳۰۴ تأسیس کرده بود، دو بار دیگر در سال‌های ۱۳۲۳، ۱۳۳۸ چاپ شماره‌های مختلف این نشریه را پی گرفت و در سال ۱۳۵۴ دوره چهارساله مجله را بازچاپ کرد.
در کنار این کار، نشر کتاب‌های مرتبط با ایران و زبان فارسی در دستور کار انتشارات موقوفات قرار گرفت. طبعا مدت زمانی نیاز بود تا کتاب‌ها و افرادی برای این کار انتخاب شود. از این رو، ابتدا به نشر مجموعه مقالات خود که تماما مرتبط با ایران و زبان فارسی بود، در قالب کتابی با نام گفتارهای ادبی در دو مجلد اقدام کرد و سپس صورت فارسی پایان‌نامه‌اش به نام سیاست اروپا در ایران را در سال ۱۳۵۲ با مقدمه‌ای تازه به زبان فارسی تجدید چاپ نمود. از آنجا که تمام دغدغه دکتر محمود افشار حمایت از زبان فارسی و فارسی‌زبانان و تمامیت ارضی ایران بود، به نشر دو کتاب مهم دیگر در این خصوص اقدام کرد: افغان‌نامه در سه مجلد که مجموعه مقالاتی در ارتباط با افغانستان بود و کتاب آذربایجان و وحدت ملّی.
دوره جدید کار انتشارات، بعد از اتمام مدیریت کریم اصفهانیان، شروع مرحله‌ای تازه و متفاوت از کار نشر کتاب در این مؤسسه بود. این بار جوانی باهوش و علاقه‌مند به نام دکتر محمد افشین‌وفایی مسئولیت انتشارات را بر عهده گرفت و با ورود خود اساس تازه‌ای را در کار نشر پی افکند.
موقوفات که تا قبل از آن پخش کتاب ضعیفی داشت و این خود مجال بهره‌گیری علمی بایسته از کتاب‌های این انتشارات را گرفته بود، کتاب‌هایش یکباره در سراسر کشور به صورت گسترده توزیع شد و به سهولت در دسترس همگان قرار گرفت. در سال ۱۳۹۵ اولین کتاب‌ها در دوره مدیریت جدید به چاپ رسید. از این زمان بود که مؤسسه با در نظر گرفتن سرفصل تأکیدات دکتر محمود افشار در وقفنامه بنیاد، شروع به انتخاب کتاب‌ها برای چاپ کرد.
یکی از اقدامات هوشمندانه در این دوره، شناسایی متخصصان حوزه تألیف و ترجمه کتاب و تصحیح متون فارسی و عقد قرارداد با آنها بود که سبب شد انتشارات جانی تازه به خود بگیرد. از این پس کتاب‌ها یکی پس از دیگری به چاپ رسید که در این مدت کوتاه به واقع مایه تحسین بود. این مؤسسه از زمان شروع دوره دوم فعالیت خود (از ابتدای ۱۳۹۵ تا انتهای سال ۱۴۰۲)، بیش از ۲۵۰ عنوان کتاب در حوزه متون فارسی و موضوعات مرتبط به ایران و زبان فارسی به چاپ رسانیده که به معنای چاپ تقریبا بیش از دو عنوان کتاب در ماه است.
البته گفتنی است که در ابتدا مانند هر نشر دیگر، سطح علمی کتاب‌های این انتشارات در یک طراز و ایده‌آل مطلق نبود؛ پست و بلندی‌هایی در کار بود که در ادامه کار کمتر و کمتر شد. در این میان «هیئت گزینش کتاب و جایزه» که متشکل از بهترین دانشمندان روزگار ما، دکتر سید مصطفی محقق داماد، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، دکتر ژاله آموزگار، دکتر جلال خالقی مطلق، دکتر حسن انوری، دکتر فتح‌الله مجتبایی، دکتر محمود امیدسالار و کاوه بیات، به همراه مدیر انتشارات است، نقشی مهم در ارتقای کیفیت انتخاب کتاب برای نشر دارد.
یکی از کارهای پسندیده در این دوره عسرت چاپ کتاب و بی‌توجهی به اهل علم، عقد قراردادهای خوب با مؤلفان و پرداخت حق‌التألیف در سریع‌ترین زمان ممکن بود. شاید هیچ گاه اجر معنوی کار یک مؤلف، مترجم یا مصحح و میزان رنجی که در این راه متحمل می‌شود، با اندک مبالغی مانند حق‌التألیف قابل جبران نباشد. با این همه در زمانه‌ای که برخی ناشران از این اندک هم دریغ می‌کنند و گاه مبلغی نیز برای چاپ می‌خواهند یا به جای حق‌التألیف چندین نسخه از کتاب را به مؤلف می‌دهند، مغتنم است.
حوزه‌های فعالیت
چاپ متون فارسی بخش عمده نشر کتاب در موقوفات است. در این بین فرهنگ‌های لغت، دواوین اشعار، متون دوره قاجاریه و اسناد از جمله متون دست اول برای محققان زبان فارسی است. به چاپ کتاب‌های جغرافیایی که از جمله منابع ارزشمند ایران‌شناسی‌اند نیز در این انتشارات اهتمام شده است. چاپ متون کهن جغرافیایی، دو ترجمه کهن از الممالک و المسالک اصطخری و دیگر کتاب‌های جغرافیایی از آن جمله است. بخش خراسان جغرافیای حافظ ابرو که سال‌ها چاپ‌نشده باقی مانده بود و از جهت در بر داشتن اطلاعات اهمیت بسیار داشت، سرانجام در سه جلد به چاپ رسید. جغرافیای ایران بزرگ و نیز جغرافیای تاریخی آن همواره در مرکز توجه اولیای نشر قرار داشته است. میراث آسیای مرکزی، جغرافیاى تاریخى ایران، آثار تاریخى ورارود و خوارزم، ایران و ماوراءالنهر در نوشته‌های چینی و مغولی سده‌های میانه، جغرافیاى تاریخى بلخ، جغرافیاى تاریخى مرو، جغرافیاى تاریخى خوارزم، قندیه و سمریه از آن دسته‌اند.
توجه به تحقیقات مستقل و منفرد درباره کوه‌ها و دریاهای ایران (الوندکوه، البرزکوه، میموندژ الموت، خلیج فارس، دریای پارس به روایت باستان‌شناسی) و ترجمه تحقیقات ارزشمند جغرافیایی (جغرافیای استرابو، جغرافیاى ادارى ایران باستان) نیز در شناساندن ایران اهمیت بسزایی دارد. توجه به ادبیات عامیانه از دیگر رویکردهای این نشر در گسترش کتابخوانی و توجه دادن قشر بیشتری از جامعه به مطالعه و خواندن کتاب است. بدیهی است این متون به نسبت متون تخصصی خوانندگان بیشتری دارد و این نکته در جامعه امروزی که امر کتابخوانی این اندازه کمرنگ شده، بسیار مغتنم است. از جمله متون عامیانه که با رویکردی مذهبی نگارش شده، می‌توان به حماسه مسیب‌نامه اشاره کرد که در سه جلد پربرگ به چاپ رسیده است. نیز شیرزاد و گلشاد، جمشیدنامه و یتیم‌نامه از دیگر آثار در این ردیف است که در بخش کتاب‌های «در دست چاپ» آمده است. نامه‌های هنینگ و تقی‌زاده و دفترى براى ایران، دو دفتر ارجمند دیگر از نامه‌نگاری‌های استادان طراز اول زبان فارسی به یکدیگر است که دقایق متعدد در شناخت نوع نگاه علمی، شیوه پرسش و استدلال، روابط استادان ایرانی با همتایان غیرایرانی، و فواید بسیار دیگر را در بر دارد که می‌تواند دستمایه تحقیقات مستقل در حوزه زبان، ادبیات و تاریخ ادبیات فارسی قرار گیرد. چاپ مجموع یا برگزیده مقالات استادان داخل و خارج از کشور که تصویری روشن از منش و مشی علمی آنها به دست می‌دهد، از دیگر هوشمندی‌های متولّیان این بنیاد از قدیم تا کنون بوده است. در این شمار است: مقالات سعید نفیسی، مقالات دکتر مظفر بختیار با عنوان نامه بختیار، صحافی سنتی (مجموعه پانزده گفتار و کتابشناسی درباره وراقی، صحافی، وصالی، مجلدگری) از ایرج افشار، مقالهها و رسالهها از غلامرضا رشید یاسمى، مجموعه مقالات هادى حسن، مقالات عارف و کتاب‌های بسیار دیگر. مردم‌شناسی که شاخه‌ای از جامعه‌شناسی است، از دیگر مقولاتی است که در دوره دوم فعالیت این نشر بدان توجه شده است. مردم‌شناسی اقوام و ایلات ایران، مردم‌شناسی دانش پزشکی در فرهنگ ایران، مردم‌شناسی جامعه تهران قدیم تألیف دکتر بلوکباشی از آن جمله است. نشر نامه‌های استادان مسلم ادب فارسی از دیگر اقدامات صحیح و سنجیده این نشر است که از جمله می‌توان به نامه‌های محمدعلی فروغی و نامه‌های مجتبی مینوی و ایرج افشار اشاره کرد. در فهرست کتاب‌های در دست چاپ نام کتاب‌هایی چون نامه‌های احسان یارشاطر و ایرج افشار و نامه‌های منوچهر ستوده و ایرج افشار هم به چشم می‌خورد. جلد دوم و سوم نامه‌های خاموشان نیز که جلد اول آن در انتشارات سخن به چاپ رسیده بود، جزو کتاب‌هایی است که در این نشر آماده چاپ می‌شود. آشنایان با تاریخ ادبی معاصر نیک آگاه‌اند که این دست اسناد تا چه اندازه در تدوین درست و شناخت بی‌واسطه از افراد و روابطشان و نیز اطلاع بر رویدادهای ادبی آن زمان ارزشمند و قابل اطمینان‌اند. چاپ نسخه‌برگردان که عمدتا به‌جهت اهمیت دستنویس‌ها و انعکاس و حفظ ضبط دقیق رسم‌الخط و ضبط کلمات صورت می‌گیرد، از اولویت‌هایی است که در این نشر بدان توجه شده است: رسائل العشاق و وسائل المشتاق، ورقه و گلشاه، لغت فرس، و هدیه از این دسته‌اند. ادامه چاپ یادداشت‌های علامه قزوینی از دیگر اقدامات ایرج افشار در موقوفات بود. عمدۀ یادداشت‌های علامه قزوینی قبلا در ده جلد در انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسیده بود. تنها مقدار کمی از دستنویس‌های قزوینی در دفترچه‌های شطرنجی به امانت نزد ایرج افشار باقی مانده بود که با عنوان مسائل پاریسیه در چهار مجلد به چاپ رسید و عملا با چاپ آنها پرونده یادداشت‌های آن علامه بی‌مانند بسته شد. چاپ یادداشت‌های مدون‌شده در طول سال‌های دراز عمر که گاه در شمار یادگار عمر یک استاد است، از دیگر اهتمامات این بنیاد است. چاپ ماتیکان‌های چهارگانه دکتر پرویز اذکایی از جمله اقدامات قابل تقدیر موقوفات در سال‌های اخیر است. یادنامه‌هایی چون به یاد محمد قزوینی و به یاد ایرج افشار در این بنیاد به چاپ رسیده که در واقع به‌نوعی بزرگداشت مقام استادانِ درگذشته است. این کار در عین ارجمندی، راهنمایی است برای نسل جوان که بدانند راه چیست، چگونه باید رفت و در عین حال رسیدن بدان چندان آسان نیست. این گونه است که نسل باهوش و جوان امروز می‌تواند تصویری نسبتا روشن از کنش و منش استادان قدیم پیش چشم داشته باشد و در همان مسیر گام بنهد. باستان‌شناسی و تاریخ، تحقیقات مربوط به دوران قبل از اسلام، گویش‌های قدیم ایران و پژوهش‌های ایرانشناسی که با نام پژوهش‌های ایرانشناسی: نامواره دکتر محمود افشار به چاپ می‌رسد، از دیگر حوزه‌های فعالیت در این نشر است.
جوایز و افتخارات
از بین کتاب‌های چاپ‌شده در این انتشارات، هشت کتاب تاریخ برمکیان، دوازده متن باستانی، ریاض الملوک، احسن القصص، زبان فارسی در آذربایجان، تلفظ در شعر کهن فارسی، دیوان اشرف مازندرانی و سیر العباد الی المعاد برگزیده کتاب سال، و شش کتاب بوطیقا و سیاست در شاهنامه، مسیب‌نامه، مشکاه المصابیح، دفتری برای ایران، مجمل التواریخ و القصص و دستورالعمل قسامان و مقنیان کتاب‌های شایسته تقدیر کتاب سال در دوره‌های مختلف هستند. همچنین در بین این منشورات سه کتاب بوطیقا و سیاست در شاهنامه، زبان فارسی در آذربایجان و تلفظ در شعر کهن فارسی برگزیده جشنواره شعر فجر هستند.
کتاب‌های دیگر بنیاد نیز موفق به کسب جایزه در رویدادهای مختلف علمی و فرهنگی در کشور شده‌اند: کتاب جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی کتاب برگزیده دانشگاهی در بخش کتب علوم انسانی، کتاب اشعار فارسی پراکنده در متون برگزیده حامیان نسخ خطی، کتاب مقامات شیخ حسن بلخاری برگزیده جایزه ملی کتاب سال تبریز، کتاب مردم‌شناسی جامعه تهران قدیم برگزیده جایزه پژوهشی تهران، لطایف المعنوی من حقایق المثنوی برگزیده جشنواره کتاب سال دانشجویی، بهجت‌افزا کتاب شایسته تقدیر استان اصفهان در جایزه کتاب سال استانی ایران، و ماتیکان علمی کتاب شایسته تقدیر نخستین دوره جایزه کتاب پرویز شهریاری در زمینه تاریخ علم است. در مجموع تا امروز منشورات موقوفات موفق به کسب ۲۴ جایزه علمی در ایران شده است.
امید است انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار، «شجره طیبه»ای که یادگار دکتر محمود افشار، بنیادگذار آن، و فرزند خلفش، استاد ایرج افشار، است، همواره ببالد و ثمر دهد.
در پایان بر این نکته تأکید می‌کنم که اولیای این بنیاد، به‌ویژه مدیر جوان و شایسته بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، دکتر محمد افشین‌وفایی، به‌دلیل توجه تام و تمام به نیات و تأکیدات واقف و در پیش گرفتن رویکردی درست در انتخاب، آماده‌سازی و چاپ کتاب در این بنیاد شایسته همه نوع تقدیر و تشویق هستند.
لینک کوتاه:
